|
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zjawił mi się w pastusznym dzieciństwie
na znak:
Istniej!
%7Å‚yjÄ™ w podziwie.
Aż trzy książki poetyckie Przybosia: Na znak (1965), Poezje wybrane (1967) i zredagowa-
ne przez autora, wydane już po jego śmierci, monumentalne Utwory poetyckie (1970) otwiera
wciąż ten sam wiersz Ów halcyjon. Najwyrazniej poeta obdarzaÅ‚ ten wÅ‚aÅ›nie liryk wyjÄ…tko-
wymi względami. W słowie Od autora, poprzedzającym Poezje wybrane, znalazł miejsce dla
omówienia kilku zaledwie swych tekstów: nie pominął Owego halcyjona.
Ów halcyjon to zimorodek, którego ujrzaÅ‚em w pastuszym swoim dzieciÅ„stwie. Jest wiara
ludowa, że kto widział zimorodka, temu można wróżyć życie niezwykłe. Czytelnik odkryje w
tym wierszu aluzję do dalszego ciągu Pana Tadeusza zaczętego przez Słowackiego: ten rzadki
ptak nazywa siÄ™ tam »halcyjonem«. 64
Komentarz autora wiele nam wyjaśnia. Przede wszystkim jednak projektuje pewien styl
lektury, styl rzec by można archeologiczny, zmuszający do coraz głębszego drążenia prze-
szłości (coraz dalej od wiersza). Dzieciństwo poety, polska literatura romantyczna, wierzenia
ludowe... Każda z tych dziedzin, zgodnie z normami odbioru proponowanymi przez Przybo-
sia, wymaga rozbudowanej charakterystyki, i każda, w miarę przybywania informacji, skłania
do nowej pracy odkrywkowej . W takim czytaniu coś się bezsprzecznie zyskuje, ale też,
jeżeli na gromadzeniu wiedzy zewnętrznej wobec tekstu kończy się wysiłek, coś bezpowrot-
nie się traci. Zyskuje się poczucie więzi z tradycją, traci się z pola widzenia niepowtarzalność
kształtu artystycznego wiersza. Komentowany poprzez rozliczne konteksty utworów okazuje
się jednym z głosów w wielowiekowym i wieloautorskim dialogu: jest zdeterminowany tym,
co na dany temat powiedziano wcześniej.
Tekst otoczony cudzymi tekstami to zjawisko nazywane dziÅ› w badaniach literackich in-
tertekstualnością. Więzi intertekstualne wzbogacają znaczenia słów i zdań analizowanego
dzieła; mówią zarówno to, co mówią, jak i to, do czego się odnoszą. Warto od tego zacząć,
nie wolno na tym poprzestać.
Wiemy, iż to Słowacki nazwał zimorodka halcyjonem (w wierszu Przybosia pojawia się
jako ptak Słowackiego ). Pytamy, czy jest to słowo zmyślone przez polskiego romantyka,
64
J. PrzyboÅ›, Poezje wybrane (Od Autora), op. cit., s. 9.
56
czy zapożyczone z innego języka? Zledztwo archeologiczne prowadzi do dalekiego zródła.
Jest nim grecka mitologia, język starogrecki.
Oto zimorodek czyli po grecku h a l k y o n, ptak wodny i leśny, spotykany głównie w
krajach ciepłych, intrygował od dawna ludzi i pobudzał ich fantazjotwórstwo swym osobli-
wym wyglądem: dwubarwnym upierzeniem, charakterystyczną budową ciała (duża głowa,
długi dziób), a zwłaszcza chyżym lotem, znikaniem błyskawicznie w przestrzeni. Mitologia
grecka w swych literackich utrwaleniach, na przykład w Iliadzie Homera, łączy słowo halky-
on z historią Alkione, córki strażnika wiatrów Eola, wydanej za mąż za żeglarza Keyksa.
Dumna Alkione miała odwagę porównać siebie do bogini Hery, a swego męża do gromo-
władnego Zeusa. Oboje małżonków spotkała kara okrutna. Zeus zatopił statek Keyksa; zroz-
paczona Alkione popełniła samobójstwo ginąc w morzu. Jakieś litościwe bóstwo zamieniło
ich w parę zimorodków. 65 Cóż, Eol był bezradny wobec gniewu bogów. A przecież swoim
bliskim, córce i zięciowi przemienionym w zimorodki, potrafił dać moc poskramiania tego
samego żywiołu, który ich unicestwił. Pojawienie się zimorodków nad morzem w dniach zi-
mowego przesilenia oznacza uciszenie burz, uspokojenie wiatrów. Są to tzw. dni halkiońskie
czas bezpiecznej żeglugi.
Zmierć w morzu i przemiana ludzi w zimorodki ten motyw powtarza się w innej opowie-
ści: o panującym na Cyprze królu Kinyrasie i jego pięćdziesięciu córkach66. Tak oto w świe-
cie mitów greckich niezwykłość zimorodka jest niezwykłością ptaka, który był człowiekiem,
ptaka umykającego zemście bogów, której nie umknął jako człowiek.
Wiersz Przybosia nie nawiązuje do mitów greckich wprost. Jedyną więzią pozostaje nazwa
halcyjon (halkyon), słowo ważne, eksponowane w tytule, powtórzone w tekście, zwracające
uwagę czytelnika swą obcością w polszczyznie. Gdy analizujemy Owego halcyjona na tle
tradycji starogreckiej, odsłaniamy w nim cechę niezwykle doniosłą, a mianowicie we-
wnętrzną, dramatyczną sprzeczność wizji. Zimorodek był znakiem dla starożytnych, jest nim
dla Przybosia. Ani dla nich, ani dla autora analizowanego liryku nie jest to znak wyłącznie
klęski czy tylko zwycięstwa. Zjawiska nieprzyjazne i wróżące pomyślność spotykają się w
nim, łączą w jedność. Zmierć i odrodzenie, ból i radość. Przyboś formułuje to expressis ver-
bis:
Krzykiem ostrym zranił serce
do nerwicy dobrowieszczej:
czułem radość tak za wielką,
że z rozpaczy słodkiej tylko,
że już nie jest do zniesienia,
trwała jeszcze...
rzeczywiściej...
W pojedynku Dobra ze ZÅ‚em ostatecznie wygrywa Dobro. Tak jest w mitach o halkyonie,
tak jest u Przybosia. Tam zwyciężało życie, co prawda już nie człowiecze, lecz ptasie, ale
obdarzone mocami magicznymi, zdolne do przeciwstawienia się siłom nadprzyrodzonym,
życie suwerenne wobec woli Olimpijczyków. Tu również zwycięża życie. Zagrożenie raną,
nerwicą, rozpaczą przemienia się w słodycz, staje się dobrowieszcze . Neologizm dobro-
wieszczy , zbudowany poprzez analogię do takich słów, jak dobroczynny , dobrowolny
czy w starej polszczyznie dobrochętny , jest jak często u Przybosia homonimem,
który znaczy w kilku różnych odniesieniach jednocześnie. Mówi o dobrej wieści i zarazem
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plkwiatpolny.htw.pl
|
|
| Cytat |
Dobre pomysły nie mają przeszłości, mają tylko przyszłość. Robert Mallet
De minimis - o najmniejszych rzeczach.
Dobroć jest ważniejsza niż mądrość, a uznanie tej prawdy to pierwszy krok do mądrości. Theodore Isaac Rubin
Dobro to tylko to, co szlachetne, zło to tylko to, co haniebne.
Dla człowieka nie tylko świat otaczający jest zagadką; jest on nią sam dla siebie. I z obu tajemnic bardziej dręczącą wydaje się ta druga. Antoni Kępiński (1918-1972)
|
|
